Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.
U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.
Pod naukama Kur'ana (ulumul-Kur'an) mislimo na znanje koje obuhvata istraživanja povezana sa Kur'anom kao što su: fenomen Objave (vahja), sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekkanski i medinski ajeti, povodi Objave, derogirajući i derogirani ajeti, jasni i nejasni ajete i drugo što je povezano sa Kur'anom. Ovo znanje naziva se i usulu t-tefsir (principi tefsira) jer sadrži istraživanja koja komentator / mufessir mora poznavati kako bi se na njih oslonio u tumačenju Kur'ana.
Naš Uvod u kur'anske nauke započinjemo razmatranjem pojma Vahj – Objava.
OBJAVA
U definiciji Kur'ana koja je prihvaćena u islamu – Kur’an je Allahov govor, nadnaravan, objavljen Muhammedu, a.s., zapisan u zbirkama (mushafima), prenesen autentično, a samo njegovo recitiranje / učenje pobožno je djelo (ibadet) – prvo svojstvo ili predikat Kur'ana jeste da je on Objava. Riječ Objava (Vahj) spada u red termina koje je najteže definirati unutar islama.
Definicija Objave: lingvistička i terminološka
Riječ vahj i njene izvedenice u Kur’anu spominju se na 78 mjesta. U predislamskoj poeziji riječi vahj vrlo je često upotrebljavana u značenju “pisanja”’, “slova” ili “pismena”. Arapski rječnici obično daju dva različita značenja riječi Vahj: Objava i 2) slova
Riječ وَحْيٌ je infinitiv (masdar) koji ukazuje na dva osnovna značenja: brzinu i skrivenost i zato se kaže da je Vahj, u terminološkom smislu:
- هو اعْلَام الله تعالى منْ يصطَفيهِ مِنْ عِبادِهِ مَا أرادَ مِنْ هدَايَةٍ بطريقَة خَفٍيّة و سريعة (Allahovo objavljivanje onoga što On želi od Upute onome koga odabere od Svojih robova, na skriven i časovit način (Kattan, 28)
Čuveni japanski islamolog Toshihiko Izutsu (Semantika, 257), da je Objava ‘‘misteriozno ili tajnovito komuniciranje” I kad god se upotrijebi riječ Vahj ili njezine izvedenice postoji misterioznost ili tajnovitost. I zato Izutsu veli da je to ”ezoterički tip komuniciranja”, strogo privatna stvar između Subjekta Objave (Bog, dž.š.) i objekta Objave (Poslanik). To je savršeno komuniciranje između njih, kojeg ne razumiju oni sa strane.
Mehmed Handžić, jednostavno kaže: ”Vahj ili Objava je jedna natprirodna pojava i prema tome su riječi i pero nemoćni da do u tančine objasne suštinu vahja'‘ (Uvod u tefsirsku nauku, 12). Muhammed Hamidullah veli da je vahj ”uzvišeno saopštenje” (Islam).
Razumijevanje ‘Objave’ Muhammedovih, a.s., savremenika
Razumijevanje ‘Objave’ Muhammedovih, a.s., savremenika temeljilo na njihovom poznavanju tri književna žanra: sveti spisi judaizma i kršćanstva, poezija i sedžu’ l-kuhhān (tekstovima gatara).
Predislamski Arapi koji nisu bili kršćani ili jevreji obično su se nazivali “paganima”. Nisu imali direktno iskustvo sa svetim pismima ili objavljenom knjigom od Boga. Oni koji su živjeli u naseljenim zajednicama poput Meke i Medine (Jesrib) ipak su bili svjesni jevrejske i kršćanske religije i njihovih svetih spisa. Postoje neki dokazi koji upućuju na to da je u samoj Meki bilo nekih kršćana iz reda Kurejšija.[1] Grad Medina, gdje je Poslanik učinio Hidžru nakon 13 godina pozivanja u Meki, imao je veliku jevrejsku zajednicu: tri plemena grada bila su jevrejska. Između jevrejskih zajednica Medine i nejevrejskih zajednice Evs, Haredž i okolinih plemena postojala je značajna društvena interakcija. Kroz jevrejsku zajednicu, nejevrejski narod u gradu znao je za pojmove Objave, Svetog pisma i, na rudimentarni način, komunikacije između Boga i Njegovih poslanika.
Važno je da su predislamski Arapi uspostavili vezu između poezije, najvažnijeg književnog žanra kojeg su posjedovali, i višeg duhovnog izvora. Vjerovali su da su džini (vrsta duhovnog bića) redovno nudili pjesnicima pomoć u sastavljanju poezije. Kreativni aspekt poezije često se pripisivao džinima jer tako sofisticirane i kreativne tekstove ne bi mogli proizvoditi obični smrtnici, ili se tako vjerovalo. Možda su zbog tog razloga, kada je Poslanik, a.s. počeo podučavati i recitirati Kur'an, njegovi protivnici optuživali ga da je ‘opsjednuti / ludi pjesnik’ وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُو آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجْنُونٍ I govorili: “Zar da napustimo božanstva naša zbog jednog pjesnika, luđaka? (es-Saffat, 36). Kur'an kaže: بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ Ali oni rekoše: “To su samo smušeni snovi, on ga izmišlja, on je pjesnik (el-Enbija’, 5).
Predislamski Arapi su također uspostavili vezu između još jednog važnog književnog žanra i džina: tekstovi gatara (kāhin). Brojni kāhini bili su prilično poznati u predislamskom periodu. Zapravo, većina plemena je imala kāhina, kome bi se obraćali u vezi budućih događaja ili snova. Gatari su zauzimalo važne pozicije u zajednici, proricanje budućnosti, tumačenje snova i priprema zajednice i pojedinca za buduće katastrofalne događaje kroz njihove ‘savjete’. Vjerovalo se da imaju pristup džinima, prenoseći stvari nadređenim džinima i prenoseći informacije džina natrag ljudima na jeziku koji im je poznat, koji se zove sedž’ul-kuhhān.
Početna reakcija Mekkanaca na Kur'an – optužba da je Poslanik, a.s., bio gatar – ukazuje na to da su Mekanci procjenjivali Kur'an na osnovi njegovog jezičkog karaktera: povezivali su ga sa sedž’ul-kuhhān. Budući da su mnogi od njegovih ranih ajeta bili vrlo kratki, neki od ovih ranih tekstova Kur'ana podsjećali su na sedž’u l-kuhhān. Ali Kur'an odbacuje ideju da je to proizvod gatara:
وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ ۚ قَلِيلًا مَّا تُؤْمِنُونَ وَلَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ ۚ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ
‘To nije riječ pjesnika: kako malo vi vjerujete! Nije to je riječ proricatelja: kako se vi malo podsjećate.’ (el-Hakka, 41-42)
Riječ Vahj u Kur’anu
Prema tekstualnoj evidenciji Kur’ana riječ Vahj kao samostalna glagolska imenica spominje se tri puta: El-Enbija’, 45: قُلْ إِنَّمَا أُنْذِرُكُم بالْوَحْيِ ; En-Nedžm, 4: إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ ; Eš-Šura, 51:
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّـهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ Nijednom čovjeku se Allah ne obraća osim nadahnućem ili iza zastora ili da pošalje izaslanika koji objavljuje, Njegovom dozvolom, ono što On hoće. Zaista je On uzvišen i mudar!
Objekti Objave
Upotreba pojma vahja u Kur'anu ukazuju na to da Objava ili nadahnuće (vahj) nije striktno ograničeno na odnos između Boga, dž.p., i Njegovih poslanika. Ustvari, postoji nekoliko oblika objave ili nadahnuća koji se spominju u Kur'anu:
- Određivanje i raspoređivanje nečega na nebesima:وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا Objavio je svakom nebu njegovu naredbu (Fussilet, 12);
- Naređenje Zemlji da govori: بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا Jer će je tvoj Gospodar nadahnuti (ez-Zilzal, 4);
- Nadahnuće životinje: وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ I nadahnuo je tvoj Gospodar pčelu (en-Nahl, 68);
- Naređenje ili stavljanje nečega nekome u polog: وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى I naredili smo majci Musaovoj (el-Kasas, 7); وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ I kad narenih havarijjinim – samo se na ovom mjestu spominje ova forma: أَوْحَيْتُ – (el-Ma'ide, 111) – ovdje je riječ Objava sinonim riječi ilham:
- Međuljudsko komuniciranje: فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا (Merjem, 11) – I dao im je znak/naišaretio im da veličaju Svevišnjeg jutrom i večerom… Vahj je ovdje neverbalna komunikacija.
- Duhovni svijet: وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ Doista šejtani bajaju svoju štićenicima da s vama raspravljaju (el-En'am, 121) – ‘’navraćaju’’, ”bajaju'‘.
- Objava poslanicima:
وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُم مِّنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا ۖ فَأَوْحَىٰ إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ Govorili su oni koji ne vjeruju poslanicima svojim: “Mi ćemo vas, doista, protjerati iz zemlje naše, ili ćete se vratiti u vjeru našu!” Pa je objavljivao njima Gospodar njihov: “Mi ćemo zaista uništiti silnike (Ibrahim, 13); فَأَوْحَىٰ إِلَىٰ عَبْدِهِ مَا أَوْحَىٰ (en-Nedžm, 10);
Zaključak drugi: U svim ovim slučajevima podrazumijeva se subjekt djelovanja i njegov objekt: Bog, dž.š., = poslanici; Bog, dž.š., = M usaova majka; Bog, dž.š., = Zemlja; Bog, dž.š., = pčela; Čovjek = ljudi
Ovdje uočavamo kur'ansku komunikologiju, razne vrste komunikacije. Možemo reći da je komunikacija nužna među svim stvorenjima i svjetovima.
Prema islamskom učenju, Objava je ista kod svih poslanika (en-Nisa’, 163-164)
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإْسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا / وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْك مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا
Mi objavljujemo tebi kao što smo objavljivali Nuhu i vjerovjesnicima poslije njega, a objavljivali smo Ibrahimu, i Ismailu, i Ishaku, i Jakubu i unucima, i Isau, i Ejjubu, i Junusu, i Harunu, i Sulejmanu, a dali smo Davudu Zebur./ I poslali smo poslanike o kojima smo ti kazivali prije i poslanike o kojima ti nismo kazivali. A Allah je sigurno s Musaom razgovarao.
Poslanik prima vahj. On to ne može odabrati, On je odabran; prima vahj kad to Bog hoće: مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى Reci: “Ja nemam pravo da ga mijenjam sam od sebe, ja slijedim samo ono što mi se objavljuje (Junus, 15). Poslanik ne dobiva inspiraciju. Nije zabilježeno da je Poslanik, a.s., učio sure.
Što se tiče orijentalistike, Poslanik islama je nekada predstavljan kao filozof ili pjesnik, pa onda Objava kao inspiracija, pjesničko nahadnuće, ili čak, halucinacija, epilepsija… Poslanik nije kāhin (predskazatelj), nije ‘arrāf (proricatelj).
Ali, ”Poslanikovo Ja će ostati zauvijek nijemo” (Malik b. Nebi) u Kur'anskoj Objavi, tako će Objava prešutiti smrt njegove prve supruge (Hatidže), smrt amidže, pa smrt dvojice malodobnih sinova. Nemamo, dakle privatnu biografiju Muhammeda, a.s., u Kur'anu… (Malik b. Nebi, Kur‘anski fenomen).
Tri etape objavljivanja Kur'ana
Etapa prva – objavljivanje u Levhi mahfuz, a dokaz su ajeti: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ (el-Burudž, 21-22). Značenje objavljivanja u Levhi mahfuz podrazumijeva samo registriranje (isbāt) u njega bez poimanja relacije više-niže (u procesu objavljivanja). Mudrost ovog objavljivanja počiva u mudrosti postojanja samog Levhi mahfuza. Naime, Levhi mahfuz je Sveobuhvatni registar onoga što je bilo i što će biti do Sudnjega dana. Mudrost njegova postojanja Svevišnje je objasnio riječima:
ما أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا ۚ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ ﴿٢٢﴾ لِّكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ
Nema nevolje koja zadesi Zemlju i vas, a koja nije u Knjizi, prije nego što je damo – zaista je to Allahu lahko! – / da ne biste očajavali za onim što vam je promaklo, a i da se ne biste previše radovali onome što vam On podari! A Allah ne voli nikakvog razmetljivca, hvalisavca (el-Hadid, 22-23).
Etapa druga – objavljivanje iz Levhi mahfuza do ”Kuće moći” (Bejtu l-‘izzeh) na dunjalučko nebo; dokaz su ajeti: Inna enzelnahu fi lejleti l-kadr (el-Kadr, 1); إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ ۚ ed-Duhan, 3). O ovome Hakim, Nesa'i i Bejheki prenose od Ibn Abbasa. Štaviše, Sujuti navodi da Kurtubi prenosi konsenzus o objavljivanju Kur'ana odjedanput iz Levhi mahfuza do ”Kuće moći” na dunjalučko nebo. Mudrost ovog objavljivanja počiva u naglašavanju važnosti Kur'ana i onoga kome se on objavljuje. U višestrukosti objavljivanja i višestrukosti registara potvrda je i pouzdanosti nečega i naglašavanja nijekanja bilo kakve sumnje o tome.
Etapa treća – postepeno (munedždžimen) dostavljanje Objave Vjerovjesniku, a.s.; dokaz za ovo su ajeti:
وَإِنَّهُ لَتَنزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿١٩٢﴾ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ ﴿١٩٣﴾ عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ ﴿١٩٤ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ
On je sigurno objava Gospodara svjetova /Donosi ga Rūh povjerljivi / na srce tvoje, da budeš od onih koji opominju,/ na jeziku arapskome jasnom (eš-Šu'ara’, 192-195). Ono što je nepobitno jeste da je Džibril objavljivao vječne kur'anske izraze od početka sure el-Fatiha pa do kraja sure en-Nas. Ti izrazi su sami Allahov Govor; ni Džibril niti Muhammed, a.s., nemaju udjela u njegovom nastajanju i rasporedu. Izraze koje mi čitamo i pišemo jesu od Svevišnjeg Allaha. Džibrilova uloga u pogledu Kur'ana jeste samo u tome da ga prenese Poslaniku, a.s., a Poslanikova, a.s., uloga je da ga zapamti i dostavi, zatim objasni i protumači, a potom primijeni i realizira.
Što se tiče pitanja kako je i odakle Džibrli dobijao Kur'an, veli se da ga je pamtio iz Levhi mahfuza i objavljivao Poslaniku, a.s. Još se veli da je Džibril dobijao Kur'an od Svevišnjeg Allaha slušanjem i objavljivao Poslaniku, a.s., to što je čuo. Ono što potvrđuje potonje jeste ono što prenosi Taberani u hadisu od Nuvvasa b. Sem'ana na merfu’ način: ”Kada Allah objavljuje Vahj (Objavu), nebesa se žestoko tresu zbog straha od Njega. A kada to čuju stanovnici nebesa, onesvijeste se i padnu na sedždu. Prvi koji od njih podigne svoju glavu bude Džibril, pa mu onda Allah objavi Svoj vahj koji želi. Potom Džibril s tim vahjom prođe pokraj drugih meleka i kada god prođe pored nekog neba, njegovi stanovnici upitaju ga: ‘Šta je rekao naš Gospodar?’ ‘Istinu’ – odgovori Džibril, i, na kraju, zaustavi se tamo gdje mu je naređeno”.
[1] Prema ‘Aiši, Poslanikovoj ženi, tokom džāhilijeta, Weraqa je postao kršćanin i pisao na hebrejskom. Također bi citirao, raspravljati ili pisao Evanđelje. Bukhārī, Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, trans. Muhammad Muhsin Khan, Riyadh: Dār-us-Salam Publications, 1996, str. 51.